ماهنامه فرهنگی تحلیلی راه- شماره ۱؛ همیشه وقتی برای تماشای مجموعه های تلویزیونی در مقابل جعبه جادویی تلویزیون می نشینیم . حتی آن وقتها که خیلی مشتاق و بی تاب می شویم و مدام لحظه شماری می کنیم . می دانیم که خبری(یعنی آگاهی) نیست . می دانیم که آمده ایم تا وقت گذرانی کنیم . وقت تلف کنیم و تخمه و چایی را هم روبه راه می کنیم تا عیش مان کامل شود!
به نظر می رسد کم کم همه ما پذیرفته ایم که رسانه ملی( تلویزیون) با این حجم بالای نیاز به برنامه و تولید برنامه ، ناگزیر از تولیدات ضعیف داخلی و تولیدات وارداتی است. چرا که کم و بیش معترف شده ایم که توان تولید ادبی، فرهنگی و هنری مملکت ما همین است و جز این نیست . چرا که مدرسه ها و دانشگاههای ما همین است و جز این نیست و دستگاههای فرهنگی هنری ما همین است و جز این نیست.البته که همه ما به همین صراحت به این گزاره ها معتقد نشده ایم و اینها گزاره هایی هستند که در نهان ما سفت شده اند و جا خوش کرده اند
مجموعه های تلویزیونی مناسبتی در این میان ، وضع خاص تری دارند ، این نوع سریالها برای القای پیام ها و حس و حال خاصی ( مثلا حس و حال و حال و هوای ماه رمضان، ماه محرم ، دهه فجر و…) طراحی و ساخته می شوند و تقریبا هیچ وقت هم در القای آن پیام ها و حس و حال موفق نمی شوند. هر چند ممکن است موفق به جذب مخاطب بشوند. که آن هم دلایلی عدیده دارد از جمله پیروی از کلیشه های موفق و امتحان پس داده جذب مخاطب از جمله کلیشه های فیلم فارسی ها و فیلم هندی ها و…همان پسر فقیر و دختر پولدار و برادر گمشده و… یا لودگی ها و مسخرگی ها از آن گونه که عبید زاکانا! گفته است (رو مسخرگی پیشه کن و مطربی آموز…) و یا استفاده از زبان و فرهنگ مخفی طبقات جوان اجتماع که به علت بی سوادی و ناآگاهی ناظران و مدیران، حتی از آهنگها و ترانه های معروف غیر مجاز هم برای جلب مخاطب استفاده می شود و یا…
این روضه تکراری بماند برای بعد! در این مجال مختصر برآنم تا ستایشی کنم و تمجیدی از یکی از این مجموعه های تلویزیونی- سریال مستطاب رقص پرواز – که گمان می کردم مناسبتی است و از یکی از دوستان شنیدم که مناسبتی نبوده است و مراحل ساختش علی الظاهر پنج سال طول کشیده است.و چون دست دوستان سیما خالی بوده در مناسبت دهه فجر پخش شده است . و اتفاقا همین حسن اتفاق باعث یکی از حسن های این سریال شده است .
شاید کمتر کسی توجه داشته باشد که چقدر خوب است که مخاطبان سیما در مناسبت دهه فجر سریالی می بینند که به دفاع مقدس پرداخته است . خود این یعنی کلیشه شکنی و البته این اتفاق از اتفاق ، اتفاق افتاده است! در روزهایی که تمام برنامه های سیما به یک موضوع خاص می پردازند ، طبیعتا چنین گریزهایی برای مخاطب بسیار مغتنم است و توجه و هوشیاری بیشتر او را بر می انگیزد. البته از این نوع سریال مناسبتی دیگری هم امسال پخش شد که البته به این قوت نبود .سریال اویس قرنی که در ایام دهه محرم پخش شد . فرصتی بود برای استراحت مخاطب از زیر فشار برنامه هایی با یک موضوع خاص.و چه قدر خوب است که برنامه سازان و مدیران سیما بیشتر تامل کنند که آیا اصولا این حجم پرداختن به یک موضوع خاص از نظر بهره وری رسانه ای! فایده ای هم دارد و آیا واجب است که همه برنامه ها در این روزها رنگ خاصی بگیرند و آیا اصولا خود عزاداران در این ایام بیست و چهار ساعته عزاداری می کنند!؟
مجموعه تلویزیونی رقص پرواز با بازی درخشان مهدی هاشمی ، سید شهاب حسینی ، لاله اسکندری، سیروس گرجستانی و…که در بیست و نهمین سالگرد دهه فجر انقلاب اسلامی از تلویزیون جمهوری اسلامی پخش شد، یکی از نمونه های برجسته آثار تلویزیونی بود که این قلم را به شوق آورد و مکلف کرد تا نکاتی چند در تمجید و احیانا تحلیل آن بنگارد.
۱-از حیث صورت کار و کیفیت فیلمبرداری و تصویرسازی تلویزیونی ، آن قدر که ما دیدیم و فهمیدیم! اثر بسیار موفق بود . و نشان می داد که گروه تولید فسفر سوزانده اند و عرق ریخته اند ! دست مریزاد و ان شاء ا… خدا قبول کند . به عنوان مثال وقتی که دکتر یاوری مشغول عمل جراحی بود ، بیماران زیر دستش عوض می شدند و این تمهید ساده تصویری بسیار به جا و خوب استفاده شده بود. افتادن تابوتها هم انصافا تصویر ممتازی بود که قطعا از ماندگارترین لحظات تصویر سازی تلویزیونی در این سالها خواهد بود . این نوع تصویرسازی تلویزیونی با ایجاد غرابت و شگفتی حاصل از غرابت که یکی از مهم ترین شاخصه های هنر مدرن است ، یک مفهوم تکراری و کلیشه شده( مثلا زحمات طاقت فرسای پزشکان رزمنده) را با بیان تصویری بی سابقه ای طرح می کند و در نتیجه گریز از کلیشه و تقلید ، موفق به تاثیر گذاری و ماندگاری می شود.بماند این که افتادن تابوتها خلاصه تصویری همه حرفهای دکتر منصور یاوری(رها کردن جنازه پرستی) هم بود و جنازه ها به مثابه اشیایی که به صورتی پارودکسیکال موجب بی اعتباری و فراموشی خود می شدند به آسمان ریختند و پیش چشم خدا به رقص در آمدند تا یک مقدمه تصویری دیگر مجموعه تلویزیونی هم نتیجه بدهد ، آن هم پری بود که گاه و بیگاه می رقصید و به چشم ملیحه می آمد
۲- حرکت قصه از کردستان به تهران و اهواز ، تماشاگر را در مطالعه بصری قصه تشویق و تحریض می کرد. تنوع تمهیدات بصری که به یمن تنوع لوکیشن ها و شخصیت ها ( از کرد تا عرب) فراهم شده بود، خود بخشی از بار جذابیت قصه را به شانه داشت.
۳-متن اثر بسیار عالی تدوین شده بود و دیالوگها (گفت و گوها) بسیار خوب نوشته شده بودند. گفت و گوهای زیبا و پر معنی در دل حساس ترین و تاثیر گذارترین صحنه های تصویری و در چینشی دلنشین از بهترین لحظات عاطفی مجموعه قرار گرفته بودندو بازیگران توانای این مجموعه ( مخصوصا سید شهاب حسینی و مهدی هاشمی )هم به خوبی از عهده ادای آنها برآمدند. گفت و گوهایی که از زبان شهید حمید مولایی و دکنر منصور یاوری در لحظه های اوج عاطفی اثر به همسر شهید گفته شد که تولیت و مسئولیت روایت زندگی و آرمان های شهید را بر عهده داشت.این گفت و گو ها خلاصه حرفی بود که مجوعه می خواست بزند و این سالها بغضی در گلوی همه ما بوده است و همه ما می خواسته ایم بزنیم،چیزی قریب به این از زبان شهید حمید مولایی: تو از من یک فرشته بی عیب ساخته ای و از او یک بچه دیو و طبیعی است که این فرشته و آن دیو نتوانند با هم رابطه درستی برقرار کنند. و چیزی قریب به این از زبان دکتر منصور یاوری: نمی دانم آن بچه واقعا بزرگ بود یا طوطی مقلدی بود که حرفهای گنده گنده می زد. و یا اگر بزرگ نیستی ادای بزرگان را در نیاور . و نیز : فراموش کردنش خیانت نیست ، جنازه را نون دونی کردن خیانت است. جنازه پرستی خیانت است. فراموش کردن دلیل های شهید خیانت است.
۴- همسر شهید که واسطه معرفی او به دخترش بود کیست؟ زن شهید در خواب دیده بود که دختری دارند و مشکلاتی … زن و مادر از دیدگاه نماد شناسی چند معنای شناخته شده برجسته دارد، یکی از جدی ترین این مفاهیم میهن و وطن است که به تناسب جنبه زایندگی و پرستاری و سکونت و آرامش وجود زن این معنا استفاده می شود و نیز در برخی متون همچون مقالات شمس تبریزی زن نماد نفس انسانی است ( که بعضی بزرگان گفته اند که اصلش یکی است و مطمئنه و اماره می شود) . تاویل بدون چادر بودن زن به فراموشی هم در خود مجموعه تلویزیونی از زبان بازیگر زن قصه بیان شد. خواب نیز به معنای زندگی است . و اما معنای تازه تری که می توان بر این نماد حمل کرد، رسانه است ، زبان رسمی زبانی است که فاقد جسارت و خطر و خلاقیت است و تابع کلیشه هاست . این زبان در عصر ما زبان اصلی رسانه است . زبان اصلی صدا و سیما زبانی زنانه است پس زن در این معنای تازه تر نمادی از رسانه است .اگر دقت کنید در همین مجموعه نیز زبان مردانه (دکتر منصور یاوری ) در مواجهه با زبان زنانه (ملیحه ) متوقف می شود و یا به عبارتی تعدیل می شود . اگر هر کدام از این دو زبان بدون حضور دیگری فعال باشد ، نتیجه نامطلوب است. اما هم نشینی این دو زبان است که امکان تدبیر زبانی زندگی را فراهم می کند. در موقعیتهای عادی زبان رسمی و زنانه کار می کند اما در بحران ها و موقعیت های دشوار (ایستگاه راه آهن، بیمارستان هتلی ! ) زبان درنده ، مهاجم و خطر کننده مردانه کارگشاست .
اگر این معنای تازه را با معناهای قبلی بیامیزیم ، معجونی چنین به دست می آید:رسانه های نفسانی وطنی! این جسارت عجیب و باور نکردنی رسانه ملی در نقد خود ولو آنکه از دستش دررفته باشد! ستودنی است و دست کارگردان و خصوصا نویسنده توانای این مجموعه بوسیدنی و نیز سپاس گزاری از مهدی هاشمی و سایر بازیگران این مجموعه واجب و لازم.
متاسفانه رسانه ملی و رسانه های غیر ملی ! همه با هم و با هم دستی هم ، ظلمی عجیب به شهید حمید مولایی و همه شهیدان دفاع مقدس و نیز نسل جدید نوجوان و جوان انقلاب اسلامی کرده اند . فرشته نمایی غیر طبیعی شهیدان انقلاب اسلامی و نیز دیو پنداری و بعضا دیونمایی نسل جوان هر دو گناهان نابخشودنی رسانه ها و سازمان های فرهنگی جمهوری اسلامی اند که اگر دیر بجنبیم این شکاف هولناک میان ما و ریشه هایمان به فروپاشی و گسست و اضمحلال اجتماعی خواهد انجامید. چند سال پیش از این شاعری جوان -که از حسن اتفاق منم!- نام مجموعه شعرش را عاشقانه های پسر نوح گذاشت تا به نمایندگی نسلی متهم به عرض برساند که پسر نوح نیست و عاصی و کافر نیست ، و همچون نسل پیش از خود عاشق است و البته همین عشق تنش آفرین و بحران ساز است. او این نام را انتخاب کرد تا این سوال مطرح شود که این بنده خدا اگر عاشق است پس چرا پسر نوح است و متهم است!؟ … آیا شایسته است که کسی فقط برای این که کلیشه ها را نپذیرفته است و می خواهد خودش باشد، تکفیر شود!؟
متاسفانه در هنگام غلبه زبان پر از تعارف رسمی و کلیشه های آن در کار رسانه ای ، همه ظواهر رعایت می شود اما از معنی و روح در بساط رسانه خبری نیست . یعنی ارتباط زنده ، صمیمی و فعالانه نسل جدید با ریشه هایش برقرار نمی شود و آن دختر که به دلیل زایندگی و مادری خیر است و نیکی به موجب همین قطع رابطه، به شر و بدی تبدیل می یابد :
“حاصل همین است که خوانی می اندازند ابریشمین و صحن های زرین و خوانچه های مرصع به زر و جواهر ، و لیکن هیچ البته طعام نیست.
کاشکی چوبین بودی و طعام بودی!”
……………………………………………………………………
1- اگر زنی در خواب ببیند که دختری دارد ، تعبیر ان است که خیر و نیکی به او رسد و از خویشان و اهل خود خرم گردد . (ابن سیرین ،ص ۲۷۴ تهران ،انتشارات فراروی ،۱۳۸۴)
2 – و این نفس خود طبع زن دارد ” (تبریزی ، شمس الدین ، مقالات شمس،، ویرایش جعفر مدرس صادقی ،تهران، نشر مرکز ،۱۳۷۳)
3- در حدیثی از حضرت رسول ص روایت شده است که “-مردمان در خواب اند چون بمیرند بیدار می شوند.(الناس نیام فاذا ماتوا انتبهوا)”
4- بسیاری از رویکردها و حذف ها و اضافه ها مبتنی بر همین دیو پنداری است که با عملکرد حذفی در عمل به نوعی دیونمایی نیز منجر می شود . در مناسبت های عادی بسیاری از تیپهای اجتماعی از برنامه های تلویزیونی حذف می شوند و به جز در مواقع انتخابات و … از نمایش این گروه ها خبری نیست و از آن جا که حضور در رسانه یکی از مهمترین بروز های احترام اجتماعی در عصر ما است.این سانسور و محو شدن در رسانه نزد این جماعت و نیز دیگران به نوعی بی حرمتی تعبیر و معنی می شود. به عملکرد نیروی انتظامی هم که بسیاری اوقات خشک و تر رابا هم می سوزاند ، باید در مجالی دیگر پرداخت .
5- از همین دست اند بسیاری کنگره ها و پوسترها و نشریه ها و …
6- و بسیاری اوقات هم از زبان غیر رسمی استفاده می شود اما این زبان به نفع زبان رسمی و کلیشه ای به کار گرفته می شود ، مثل اینکه بدون روح فقط برخی حرکات و اصطلاحات به کار گرفته می شود .این مطلب را از نوشته ای از دکتر فرزان سجودی مدیر گروه نشانه شناسی فرهنگستان هنر به یاد دارم که نشانی دقیق اش را نیافتم !
7- (تبریزی ، شمس الدین ، مقالات شمس، ص۸۴ ، ویرایش جعفر مدرس صادقی ، تهران، نشر مرکز ،۱۳۷۳)
